نخل‌گردانی (آیین)

نخل‌گردانی (آیین)
نخل‌گردانی
اطلاعات آئین
زمان‌برگزاری روز عاشورا
مکان برگزاری حسينيه‌ها، تکایا و محل‎های برگزاری عزاداری
گستره جغرافیایی ایران و عراق
منشأ تاریخی دوره صفویه
اشیاء و نمادها اتاقكی چوبی و حجیم به شكل مكعب مستطیل
وجه نمادین تشییع نمادین تابوت امام حسین(ع)
آئین‌های مهم
سینه‌زنی، افطاری، تشییع جنازه، تعزیه خوانی، سایر آئین‌ها

نَخْل‌ْگَردانی، مراسمی است که شیعیان برخی مناطق به عنوان تشییع نمادین پیکر امام حسین(ع) در عزاداری روز عاشورا برگزار می‌کنند.

در این مراسم اتاقکی شبیه تابوت با پوشش سیاه و آراسته با انواع شال‎های رنگارنگ و آیینه در حسینیه‌ها، تکایا و محل‎هایی که در آن عزاداری محرم برگزار می‌شود توسط مردم حمل می‌گردد. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکز‌ی ایران‌ رواج دارد؛ از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان‌ یزد‌ دیده می‌شود.

اتاقک سیاه‎پوش در این مراسم هیچ شباهت و ارتباطی با درخت نخل یا خرما ندارد و در علت نامگذاری آن نظرات مختلفی وجود دارد. اسناد تاریخی، ریشه این رسم را در ایران، مربوط به دوره صفویه می‎دانند.

پیشینه تاریخی

استفاده از واژه نخل و اطلاق این عنوان بر رسم تابوت‎گردانی امام سوم شیعیان، به دوره صفوی بازمی‎گردد. این مراسم با تشریفاتی کم و بیش شبیه به امروز در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران، رواج داشته است. برخی از پژوهشگران، آیین نخل‌گردانی را از بدعت‌های حکومت صفویه می‌دانند.

شکل و ساختمان نخل عزا

نخل عریان

نخل، اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل و با بامی شیروانی مانند است. چارچوب آن، بر اساس کوچک یا بزرگی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند شامل هشت تا بیست تیرچه چوبی و الوار و چهار تا دوازده ستون چوبی بلند است. تنه نخل از به هم پیوستن تعدادی ترکه، تیرک، دستک و چند قید و بست تشکیل شده است؛ دو جبهه جلو و عقب نخل نیزچوبی و معمولاً مشبک است.

اسکلت نخل شبیه به یک اتاق‌ مشبک است. ارتفاع‌ قسمت‌ جلوی این اتاق بیش از‌ دیواره‌ عقبی آن است. در نتیجه، سقف اتاق از جلو به عقب، به طرف پایین‌، شیب‌دار‌ است. قسمت بالای دیواره‌های جلویی‌ و عقبی‌ نخل‌، معمولاً به شکل کمان‌ یا‌ به شکل زوایه می‌باشد‌. فاصله‌ سطح قاعده نخل تا زمین، چهل تا پنجاه سانتیمتر است. این فاصله به‌اندازه‌ای است‌ که‌ هنگام بلند کردن نخل از زمین‌، کمترین‌ فشار به‌ افراد‌ وارد‌ می‌شود. معمولا ارتفاع دیواره جلویی‌ نخل ۲/۵ تا ۳/۵ متر می‌باشد. فاصله پایه‌های دستگیره‌ای، به‌اندازه‌ای است که چند نفر‌ بین آن قرار گیرند و هر پایه را‌ دو‌ تا‌ چهار‌ نفر‌ به دست می‌گیرند‌.

علت نامگذاری

نخل در واقع به معنای درخت خرما‌ است و علت نام‌گذاری نخل عزا به نام این درخت چندان مشخص نیست، شاید مهم‌ترین علت رواج این نام و رسم، این باشد که در روایات و باورهای مردم‌، پیکر‌ امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده‌ است‌. دلیل دیگر این که اشکال قدیمی نخل را از چوب و برگ درخت خرما می‎ساختند. همچنین احتمال دارد نخل عزا به سبب تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران نخل نامیده شده است.

نمادشناسی اجزا

هرکدام از عناصر به کار برده شده در نخل را، نمادی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا‌ دانسته‌اند‌ که این نماد‌ها عبارتند از:

پیشانی نخل با طرح درخت سرو
  • شمشیر و نیزه‌، نماد تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین(ع).
  • سرو نخل، نماد قد‌ و قامت‌ علی اکبر(ع).
  • آینه نماد نور‌ وجود‌ امام حسین(ع).
  • علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان نشانه ‎هایی که به ابوالفضل العباس(ع) اشاره دارد.
  • پارچه‌های زینتی‌ نماد حجله قاسم بن حسن.
  • زنگ‌هایی‌ که‌ قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین(ع).
  • عزاداری ‌که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان.
  • سر‌ طوق‌ بالای‌ نخل به عنوان کاکل علی اکبر(ع).

امروزه نخل‌هایی با‌ این مقدار تزیین کمتر وجود دارد و گاه فقط به سیاه‌پوش کردن و تزیینات ساده اکتفا می‌شود.

ساختار مراسم

طبق رسومات آیین نخل‌گردانی در واقع در دو بخش برگزار می‎گردد: نخست نخل‌آرایی، نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود؛ دوم نخل‌گردانی و یا نخل‎برداری.

نخل بستن

به تزیین و آرایش نخل، نخل بستن می‎گویند. نخل را در‌ نخستین‌ دهه محرم و بیشتر در دو سه روز پیش از تاسوعا می‎بندند.

نخل آرایی

آراستن نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل، مقدار‌ لوازم، زیورهای تزیینی، نوع و شکل آذین‎بندی یک تا چند روز طول می‎کشد. نخل‎های بزرگ را چند روزه و معمولاً از پنجم تا نهم محرم، سیاه‎پوش و آذین‎بندی‌ می‌کنند‌.

برای بستن نخل، نخست همه سطح آن را با پارچه‌های سیاه، سبز، طاق شال و ترمه می‌پوشانند. این پوشش، به خصوص در دو سمت پیشانی و عقب با شاخه‌های گل‌، شمشاد‌، آینه و زیورهای گوناگون تزیین می‌شود. شمشیر، خنجر، دشنه، سپر، کلاه‌خود، تعدادی فانوس‌، چراغ‌ لاله‌ یا شمع بزرگ، تعدادی بیرق کوچک، نظر‌ قربانی‌، چهل بسم‌اللّه و چند شمایل از امامان از دیگر زیورهای نخل است.

گاهی روی نخل یک دستار سبز، شال کمر‌ و ردایی‌ به‌ نشانه لباس امام می‌گذارند و بیشتر اوقات زنگی از سقف نخل آویزان است که هنگام حمل‌ نخل‌ با به صدا در آمدن آن نخل‌کشان و افراد دسته صلوات می‌فرستند.

بابای‌ نخل‌

کسی که نخل را تزیین می‌کند، از کارآزمودگی و مهارت خاصی برخوردار است. این فرد را اصطلاحا «نخل‌بند»، «نخل پیوند»، «نخل آرا» و در بسیاری از مناطق ایران، «بابا»، «بابای‌ نخل» یا «نخلی» می‌نامند.

نخل‌گردانی

حمل نخل

به طور معمول نخل سیاه‌پوش را در روز عاشورا بلند می‌کنند و با آداب خاصی‌ می‌گردانند‌. در برخی مناطق این کار در روز یازدهم محرم انجام می‎شود. نخل‌ را در حسینیه‌ها یا‌ میدان‌های شهر و روستا یا در گذرها و محله‌های شهر می‌گردانند. داخل حسینیه ‎ها یا میدان‎ها‌ نخل‌ را چند بار با فاصله زمانی‌ متفاوت‌ و در‌ هر‌ بار‌، یک تا سه‌ بار‌ در طول و عرض یا گرداگرد حسینیه و میدان حرکت می‌دهند و می‌گردانند. در بیرون از این دو مکان نخل را همراه با دسته‌های سینه ‎زن و زنجیرزن در‌ گذرگاه‎های‌ محله‌ می‎برند‌ و گاه به‌ زیارتگاه یا امام‎زاده محله و یا به مجلس عزاداری و روضه‎خوانی، یا تا در خانه روحانی و مجتهد بزرگ محلی حمل می‎کنند.

در برخی مناطق یک مرد روی چوب‎بست جبهه جلوی نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را در حمل نخل راهنمایی می‌کند. در برخی مناطق، یک یا دو نفر‌ سیاه‌پوش‌ در دو جبهه جلو و عقب نخل می‌نشینند؛ در تمام مسیر حرکت نخل، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. در شهرهای دیگری، سنج‎زنان همراه با علم‎کشان و بیرق‎داران دسته در پیش دسته نخل‌گردانان حرکت می‌کنند‌ و سنج‌ می‎نوازند.

ناظم یا راهنمای نخل‎کشان چند گام پیشتر از نخل حرکت می‎کند و مسیر تعیین شده را به آن‌ها نشان می‌دهد و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت‌ می‎کند‌.

برای برداشتن نخل در مناطق مختلف، سنت‌های خاصی وجود دارد برخی‌ از آن‎ها همچنان رعایت می‌شود. به عنوان نمونه در بلند کردن نخل، برداشتن هر پایه آن‌، مخصوص صنف، طایفه یا اهل محل خاصی بود و معمولا‌ این حق موروثی بوده است به عنوان مثال در نصرآباد پیشکوه یزد، هر پایه مخصوص صنف‌های نجار، آهنگر، قصاب‌، دباغ‌، سراج‌، میرآب و مانند آن بوده و امروزه نیز این رسم‌ تا حدودی در این محله و همچنین میبد، تفت و برخی نقاط دیگر پابرجاست.

باورهای عامیانه

نخل‌گردانی در یزد، میدان امیرچخماق، ۱۲۸۰ش
نخل‌گردانی در طبس سال ۱۲۸۴ش

نخل عزا و مراسم مربوط به آن مانند دیگر مناسک دینی رایج میان مردم با باورها و سنت‌هایی همراه است که معمولا مبانی دینی ندارند بلکه صرفا بر اعتقادات عمومی مردم استوار است. این باورها گاه ریشه در تجربیات حسی آنان دارد.

برخی از این باورها درباره نخل عبارتست از:

  • زنان نازا برای فرزند‌دار شدن از زیر نخل عبور می‌کنند.
  • کودک بیمار را برای شفا یافتن از بالای نخل رد می‌کنند.
  • اگر‌ در‌ هنگام‌ حرکت در کوچه‌ها نخل به دیوار خانه‌ای برخورد‌ نماید‌، عقیده بر این است که اتفاق ناگوار و ناراحت کننده‌ای در آن خانه رخ می‌دهد و صاحب خانه سعی می‌کند برای رفع آن گوسفندی قربانی کند‌.
  • زنان‌ برای بر آورده شدن حاجات در شب‌های روز تاسوعا و عاشورا تا صبح در‌ کنار‌ نخل، چراغ نفتی یا شمع روشن می‌کنند.

نذرهای نخل

این نذورات بسته به اعتقادات صاحبان نخل در هر منطقه‌ای متفاوت است. این نذرها عبارتند از:

  • انواع پارچه‌های قیمتی و ابریشمی قدیمی که‌ در‌ پوشاندن نخل به کار می‌رود.
  • انواع زیورهای نقره‌ای که به جلوی نخل‌ دوخته و آویزان‌ می‌کنند.
  • اگر پسر جوانی فوت کرده باشد قبای دامادی وی را نذر نخل می‎کنند.
  • گاهی‌ زنی‌ که‌ دارای فرزند نمی‎شود، لباس عروسی خود را نذر نخل می‎کند.

انواع میوه‎های فصل، انواع‌ حلواها‌، شربت‎های مختلف، نان و قند.

  • برخی قند را در پای نخل حل کرده به‌ صورت شربت بین مردم پخش می‎کنند.
  • عده‎ای کله‌ قندها را به فردی که سوارنخل است‌ می‎دهند‌ تا وی از آن برای پذیرایی از عزاداران استفاده کند. همچنین تعدادی آن‌ را‌ به بابای نخل و دیگر افراد محتاج‌ می‎دهند‌. در مورد‌ نذر‌ نان‌ نیز به این شکل عمل می‎شود‌.

پانویس

  1. خاکی، «ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۰.
  2. آیتی، تاریخ یزد، ۱۳۱۷ش، ص۲۴۴.
  3. بلوکباشی، نخل‌گردانی، ۱۳۸۰ش، ص۴۱.
  4. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۰.
  5. سید علی‌زاده، «نخل‌گردانی»، ص۴۶.
  6. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۵۹.
  7. زارع‌زاده، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، ص۴۶.
  8. قاسمی ندوشن، محرم ندوشن، ۱۳۸۰ش، ص۳۹-۴۰.
  9. خاکی، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۱-۱۲.
  10. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۱-۶۲.
  11. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۱-۶۲.
  12. زارع‌زاده، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، ص۵۰.
  13. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۴.
  14. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۵.
  15. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۵.
  16. سید علی‌زاده، «نخل‌گردانی»، ص۴۷.
  17. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.
  18. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.
  19. جمشیدی گوهرریزی، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، ص۶۸.

منابع

  • آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد، نشرمولف، ۱۳۱۷ش.
  • بلوکباشی، علی، نخل‌گردانی؛ نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
  • جمشیدی گوهرریزی، مهدیه، «نخل و نخل‌گردانی در استان یزد»، مجله معرفت، ش۱۵۱، تیر ۱۳۸۹ش.
  • خاکی، محمد رضا / قائدی، سیاوش، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، ش ۹۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش و بهار ۱۳۹۴ش.
  • زارع زاده، فهیمه / رهبرنیا، زهرا، «تعاملات مشترک میان آفرینندگان و مخاطبان نخل ماتم»، دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش۱۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۸ش.
  • سید علی زاده، سید احمد / ثقفی، زهره، «نخل‌گردانی»، کیهان فرهنگی، ش ۲۷۸ و ۲۷۹، آذر و دی ۱۳۸۸ش.
  • قاسمی ندوشن، حمیدرضا، محرم ندوشن، یزد، انتشارات مصباح، ۱۳۸۰ش.